İslami sözlük

ÂBÂ


Baba kelimesinin çoğulu. Bu kelime aynı zamanda bir nesilden gelen kimselerin aralarındaki bağlantıyı da göstermektedir. Baba oğul ve torun arasındaki ilişki gibi. Bunlar ortak bir asıldan gelmiş oldukları gibi birbirinden husûle gelen kimseler arasındaki birleşme olarak bilinen 'neseb'i de teşkil etmiş olmaktadırlar.
Kur'ân-ı Kerim'de müşriklerin babalarının dinlerine bağlılıklarını
kınayan hükümler belirtilirken "âbâ" tabiri kullanılmaktadır. Bu
husustaki hükümler İslâm'ın getirdiği akîde açısından büyük bir önemi
hâizdir. Mekkeli müşriklerin
babalarının ve neseblerinin üstünlükleri ve dinlerine bağlılıklarını
dile getirmeleri büyük bir câhilî ve ilkel anlayış olarak kabul
edilmiştir. İslâm'ın babaların din ve yaşayış tarzlarının yanlış olduğunu
Allah'ın din ve nizamına uyulması gerektiğini belirtmesi ve bu
husustaki mesajını bildirmesi üzerine müşrikler bu konudaki âbâ
anlayışlarını ortaya koymuş ve bu anlayışlarından dolayı Kur'ân-ı Kerim
tarafından kınanmışlardır. İslâm
babaya ve ecdâda saygıyı kabul etmesine rağmen babaların ve ecdâdın
Allah'ın din ve emirleri dışında yaşaması hâlinde Allah'a itaatin
dışına çıkacaklarını ve dolayısıyla bu isyanları karşısında onlara
itaatin haram olduğunu da yine İslâm bildirmektedir. Müşriklerin
babalarına itaat etmeyi ileri sürmeleri Hz. Peygamber'in getirdiği
Allah'a iman âhiret ve risâlet inancını inkâr etmek için babalarına itaat etmeyi ileri sürüyorlardı. Aslında bu kendilerinin sahip oldukları şirk nizâmını korumak kendi dünyevî saltanat ve yönetimlerine zarar gelmesini istemediklerinden kaynaklanıyordu .
İslâm atalara bağlanmayı
onların yolunu körü körüne taklit etmeyi reddederek vahye dayalı yeni
bir akîde ve medeniyet getirmiş; bu akîde ve nizam ile bütün câhilî
anlayışları kökünden yıkmıştır. Miras ile ilgili olarak Kur'ân-ı
Kerim'de ifâde edilen âbâ tabiri için bk. miras mad.

ABÂ'


Yünden imal edilen kaba bir kumaş. Bu kumaştan dikilen elbise hırka cinsinden olan giyim eşyalarına da bu ad verilmiştir. Buna "abâye" veyahut "abâe" de denmektedir. Oldukça uzun geniş ve önü açık bir giyecektir. Bu daha çok dervişler ve ilmiye ve dolayısıyla medrese mensuplarının giydikleri
paltoya benzer bir elbise idi. Bu elbisenin özelliği oldukça ucuz ve
gösterişsiz olmasıydı. Bu tür elbisenin giyilişinin Hz. Peygamber
(s.a.s.) dönemine kadar uzandığından bahsedilir. Aynı zamanda zarûret
içinde bulunanların bu tip bir giyimi tercih ettikleri görülmektedir.
Zamanla tasavvuf mesleğinin gelişmesi ile aza kanaat edip sâde bir hayatı yaşamaya gayret göstererek Allah'ın rızasına nâil olmak arzusu ile bu tür eski ve sâde elbise giyimi sofîler arasında da yayılmıştır. Hz. Peygamber'in de çeşitli hadislerde sâde yaşantıyı uygun gördüğü bilinmektedir. (Tirmizî Zühd
13). Aynı şekilde Rasûlullah'ın keçeden elbise giydiği ve 'abâ'
cinsinden olan uzun ve geniş bir ihrama büründüğü de nakledilmektedir.
Bütün bunlardan dolayı İslâm toplumlarında gösterişsiz giyim
belirli kesimler arasında itibar edilen bir fazilet gibi kabul
edilmiştir. Hatta zaman zaman bu durumu kendi menfaatleri için
kullanıp; çevrenin gözünü boyamak isteyen riyakâr ve açıkgözler
türemiştir. Fakat bu davranış herkes tarafından itibar görmemiş ve güzel kıyâfetler içinde yaşayan nice ilim ve gönül adamı faydalı ve hayırlı çalışmaların yürütücüsü olmuşlardır.

ABADİLE


Adları Abdullah olan fakîh ve muhaddis dört sahâbî. Abâdile
Abdullah kelimesinin çoğulu olup "Abdullahlar" anlamına gelmektedir.
Ashâb içinde iki yüz kadar Abdullah adında sahâbî bulunduğu halde
Abâdile denilince fıkıh ve hadîs'te Abdullah adını taşıyan üç veya dört
sahâbî kasdedilmiş ve bunlar bu isimle şöhret bulmuşlardır. Bunlar;
Abdullah İbn Abbâs (ö. 65/687-688) Abdullah İbn Ömer (ö. 74/693)
Abdullah İbn Amr (ö. 65/687-688) ve Abdullah İbn Zübeyr (ö. 73/692)'dir
(r.anhum). İslâm âlimlerinden bazıları Abdullah İbn Zübeyr yerine
Abdullah İbn Mes'ud (ö. 32/652-653)'u Abâdile'den kabul etmektedirler.
Fakat İbn Mes'ud'un Abâdile'den olmadığı kanaati daha yaygındır
(Tecrîd-i Sarîh Tercümesi I 27).
Bu büyük sahabîler İslâm fıkhına olan vukûfiyetleri ve verdikleri
fetvalarla meşhurdurlar. Bu sahâbîler Hz. Peygamber (s.a.s.) devrinin
genç dinamik gayretli ilim ve ibâdete son derece düşkün kimseleriydi. Bu Abdullahlar
Cenâb-ı Allah'ın bir lûtfu olarak Rasûlullah'tan sonra uzun müddet
yaşamış ve diğer büyük sahâbilerden de öğrendiklerini kendilerinden
sonra gelen nesillere öğretmişlerdir. Abâdile herhangi bir İslâmî
problemin çözümünde aynı görüşü belirtmiş ve aynı paralelde ictihâd
etmişlerse onların bu görüşüne "Abâdile'nin görüşü" denir. Bu tabir
fıkıh usûlünde yerleşmiş bir tabirdir.

ABD


Kul köle mahlûk insan. İtaat etmek boyun eğmek tevâzu göstermek daha açık bir ifade ile kişinin bir kimseye
ona isyan etmeden ve ondan yüz çevirmeksizin itaat etmesidir. Abd
kelimesinin masdarı olan ubudiyyet (kulluk etmek) insanın sıfatıdır.
Sâmî menşeli olduğu için; İbrânîce'de ve diğer akraba dillerde de
görülen Abd kelimesi
Arapça'da bazı hususiyetler ifade etmektedir. insanın yaratılış
hikmetinin Allah'u Teâlâ (c.c.)'ya kulluğa dayandığı kat'i nasslarla
sabittir.
"Bana karşı imtihan ettiğin -başıma kaktığın- ganimet İsrailoğullarını kendine kul -köle- edindiğin için. " ifâdesindeki meâl Musa (a.s.)'ın Firavuna cevabında olduğu gibi "kul" "köle" edindin demektir (eş-Şuarâ 26/22).
Abd kelimesinin masdarı olan ubûdiyet ve kulluk insanın; rubûbiyet ise Allah'ın sıfatıdır. Zaman zaman müstekbir ve mütekebbir insanlar
ilâhlık taslayarak Allah'a ait vasıfların kendilerinde de bulunduğunu
iddia ederler. Bilhassa hüküm vermede ve kanun yapmada bu durum kendini
açıkça belli eder. Cenâb-ı Hak ise bu durum karşısında bütün insanların
kul olduğunu hüküm koymanın yalnız Allah'a ait bulunduğunu bir insanın Allah'ın hükümlerine bağlı kalarak mükemmel bir kul ve insan olacağı üzerinde Kur'ân'da ısrarla durmuştur.
Kur'ân-ı Kerim'de: "Cinleri ve insanları bana ibadet etmeleri için yarattım" (ez-Zâriyât
51/56) hükmü beyan buyurulmuştur. Bütün peygamberler abd olduklarını
övünerek söylemişlerdir. Hristiyanlar tarafından ilâh olduğu ileri
sürülen Hz. İsa (a.s.) bu iddiayı kesinlikle reddederek Kur'ân-ı
Kerim'in tabiriyle şöyle der: "Ben Allah'ın bir kuluyum." (Meryem 19/30). Hz. Davud (a.s.) için "O ne güzel bir kuldu" (Sâd
38/30) diye buyrulurken Hz. Eyyüb (a.s.) hakkında da sabrından dolayı
şöyle ifade edilmektedir: "Gerçekten biz onu sabırlı bulmuştuk. O ne
güzel kuldu" (Sâd
38/44). Kur'ân-ı Kerim'de birçok isim ve sıfatla anılan Hz. Peygamber
(s.a.s.) için en şerefli isim olarak "abd" tabiri kullanılmaktadır.
Cenâb-ı Allah'a en yakın bulunduğu Mîrac gecesinde kendisinden "abd"
diye sözedilmektedir (el-İsra 17/1; en-Necm 53/10) .
Rasûlullah (s.a.s.)'in "abd" yönü ve özelliği rasûl sıfatından daha
üstündür. Zira kul olma yönüyle Hakk'a ubûdiyet özelliğini yansıtır;
rasûl yönüyle ise insanlara tebliğ özelliğini ifade eder. Allah'a
yönelik kul olma özelliği
halka yönelik rasûl özelliğinden daha önemli ve daha üstündür. Bundan
dolayı da Kelime-i Şehâdet ve Kelime-i Tevhid'de önce abd (kul) sıfatı
sonra rasûl sıfatı zikredilmektedir. Aynı şekilde Cenâb-ı Hakk Kur'ân-ı
Kerim'de "Allah Kur'ân'ı kuluna indirdi." (el-Kehf 18/1) âyetiyle peygarnberlik görevinden söz ederken Rasûlullah'tan "kul" diye söz etmektedir.
Hz. Âdem (a.s.)'den itibaren bütün peygamberler insanları
Allah'u Teâlâ (c.c.)'ya ibadet etmeye davet etmişlerdir. Nitekim
Kur'ân-ı Kerim'de "Andolsun ki biz her kavme: -Allah'a ibadet edin tâğuta kulluk etmekten kaçının diye- (tebligat yapması için) bir peygamber göndermişizdir" (en-Nahl
16/36) buyurulmaktadır. Bilindiği gibi tâğut; Allah'u Teâlâ (c.c.)'nın
indirdiği hükümlere karşı ayaklanan (tuğyan eden) her güce verilen bir
isimdir. Bunun insan olması şeytan olması put olması veya bir ideoloji olması mahiyetini değiştirmez. Nitekim: "İman edenler Allah yolunda cihad ederler; küfredenler de (kâfirler) tâğut yolunda savaşırlar" (en-Nisâ 4/76) âyet-i kerimesi insanların ya Allah'a iman edip O'nun dini için cihad edeceklerini ya da küfredip (kâfir olup) tâğut yolunda savaşacağını sarih olarak ortaya koymuştur. Bu iki hâlin dışında
üçüncü bir hâlden söz etmek mümkün değildir. Bu mücadelenin ortaya
çıkardığı hukûkî bir durum "abd" kavramı ile alâkalıdır. Şöyle ki; abd
kelimesi köle mânâsına da kullanılmıştır. (el-Bakara 2/221) Şimdi bu mâhiyet üzerinde kısaca duralım.
Ruhlar âleminde iken Allah'u Teâlâ (c.c.) bütün insanlardan "mîsak"
almıştır. Bu bir anlamda Allah'u Teâlâ (c.c.) ile insanlar arasında
tahakkuk eden mânevî bir mukaveledir. Her mü'min "Ne zamandan beri
müslümansın?" suâline; "Kâlû Belâ'dan beri" diyerek bu manevî mukâveleyi ikrar eder. Kur'ân-ı Kerim'de; Allah (c.c.)'ın "emâneti" göklere dağlara ve yeryüzüne teklif ettiğini onların bu emanetin ağırlığı karşısında endişeye düştükleri insanın ise kendi iradesiyle yüklendiği bildirilmiştir. (el-Ahzab
33/72) Emânet; Allah'u Teâlâ (c.c.)'nın tekliflerinin tamamına verilen
isimdir. Ruhlar âleminde gerçekleşen mîsak ve yüklenilen emânet
sebebiyle; insan yeryüzünde Allah (c.c.)'ın halîfesi hükmündedir. Rasûl-i Ekrem (s.a.s.)'in: "Her doğan çocuk İslâm fıtratı üzerine doğar" müjdesi sarihtir. insan; dünyaya geldikten sonra mîsakı unutur emânete ihanet eder ve İslâm'a karşı savaşırsa "kölelik" (abd rakik memlûk cariye vs...) gündeme girer. Nitekim Molla Hüsrev: "Kölelik; tevhid akîdesinden yüz çevirmenin cezası olarak Allah'u Teâlâ (c.c.)'nın takdir ettiği bir hakirliktir" (Molla Hüsrev ed-Dürer İstanbul 1307 II 6) diyerek
meselenin içeriğine işaret etmiştir. İbn Âbidîn'de bu konuyla ilgili
olarak şu hükümlere yer verilmiştir: "Bulunan çocuk (lâkit) bütün
hükümlerde hürdür. Hattâ kazf (zina isnadı iftirası) edene had vurulur. Çünkü âdemoğlu için asıl olan hürriyettir. Zira insanlar müslümanların en hayırlıları olan Hz. Adem ile Hz. Havva'nın çocuklarıdırlar. Bazı insanlardaki kölelik hâli ise daha sonra ortaya çıkan küfür sebebiyle meydana gelmiştir." Dikkat edilirse köleliğin tahakkuku
ruhlar âleminde gerçekleşen mîsakı reddetmek ve emânete ihanet ederek
İslâm'a karşı savaşmakla ilgilidir. Müsteşriklerin (veya onları taklid
eden kimselerin) iddia ettikleri gibi kaba kuvvetle alâkası yoktur.
Rasûlullah (s.a.s.)'ın hür bir insanı
kuvvet kullanarak kendisine hizmetçi yapanın namazının asla kabul
edilmeyeceğini ve kıyâmet gününde onun karşısında olacağını ifade
ettiği bilinmektedir. (Buhârî İcare 10) Dolayısıyla bir İslâm beldesi kâfirlerin istilâsına uğrarsa o beldedeki müslümanlar "esir" olabilirler ancak kat'iyyen "köle" olamazlar.
Râgıp el-İsfahânî; "abd" kavramının Kur'ân-ı Kerim'de dört ayrı
mahiyeti ifade için kullanıldığını kaydeder. Bunlar: 1) Hukûkî açıdan
köle mânâsına: el-Bakara Sûresi'nin 221. âyetinde olduğu gibi. 2)
Yaratılması bakımından abd: Bu mâhiyette
sadece Allah'u Teâlâ (c.c.)ya nisbet edilerek kullanılır. Nitekim
Rasûl-ü Ekrem (s.a.s.): "Hiç biriniz (elinizin) emrinizin altında
bulunanlara kulum demesin. Çünkü hepiniz Allah'u Teâlâ (c.c.) 'nın
kullarısınız" diyerek bu mahiyete işaret etmiştir. 3) Allah'a kulluk
yapması açısından abd: İster hür
ister köle olsun şer'î hududlara riâyet eden kimse. 4) Dünyaya ve dünya
servetine kul haline gelen abd: Rasûl-i Ekrem (s.a.s.)'in: "Kahrolsun
altına gümüşe ve lükse kul olan insan" (Tirmizî Zühd 42) diye zemmettiği kimseler.
Kelime-i Şehâdet getirirken; bütün ilâhları reddettiğimizi sadece Allah'u Teâlâ (c.c.)'ya iman ettiğimizi Peygamber Efendimizin (s.a.s.) önce "abd" (kul) sonra "rasûl" olduğunu ikrar ve tasdik ediyoruz. Dikkat edilirse
kelime-i şehâdette geçen kavramlardan birisi de "abd" kavramıdır.
İnsanın sıfatı; Allah'u Teâlâ (c.c.)'ya kul olmasıdır: Eğer bu sıfat
kaybedilirse tâğut'un esiri haline gelme tehlikesi mevcuttur. Allah'u Teâlâ (c.c.)'ya kulluk eden kimseye "hür insan"
tâğuta kulluk edene de "köle" denilir. Bu mahiyet asla unutulmamalıdır.
Hz. Âdem (a.s.)'den beri devam eden mücadelenin mahiyeti "abd" kavramı
ile izah edilebilir. Zira bütün peygamberler insanları "Allah'a kulluk
(ibadet) edin
tâğût'a kulluk etmekten kaçının" diyerek uyarmışlardır. Günümüzde
"Hâkimiyet kayıtsız ve şartsız insanındır" sloganının arkasına gizlenen
tâğûtî güçler kuvvet kullanarak müslümanları esir etmek arzusundadırlar. Bu büyük tehlike karşısında; ihlâsla Allah'u Teâlâ (c.c.)'ya kulluk eden mü'minlerin
cihâd ibadetini ihya etmeleri zarûrîdir. Gerçek mânâda ubûdiyyet
(kulluk); İslâm'ın temel hedeflerini gerçekleştirmek için ihlâsla ve
sabırla gayret sarfetmektir.

ABDÂL

Halk içinde dolaşan ve ermiş diye bilinen kişilere verilmiş bir lâkap. Aynı şekilde ilim ve gönül erbabının bütününe bu ismin verilmiş olduğunu görmekteyiz. Abdâl telâkkisi ilk defa ortaya çıktığı sıralarda
âbid ve zâhidlerle birlikte muhaddis ve fâkihler için de
kullanılmıştır. İbn Hanbel'in Müsnedi'nde Hz. Peygamber (s.a.s.)'den
nakledilen bir rivâyete göre kırk diğer bir rivâyette ise otuz abdâlın ümmet içerisinde bulunduğundan bahsettiği görülmektedir. (Ahmed b. Hanbel I 112) Nitekim itimada yakın bilinen abdâl hadîslerini nakleden Ahmed b. Hanbel'in yeryüzünde muhaddislerden başka abdâl tanımadığını söylediği belirtilmektedir.
İmam Gazâlî de abdâl konusunda buna benzer bir izahı Ebu'd-Derdâ' dan nakletmektedir. (Gazâlî İhya 111 357) Abdâlların ahlâkî ve mânevî kişilikleri hakkında söylenenler her müslümanda bulunması gerekli vasıflardır. Buna göre abdâllar bütün insanlara karşı iyi kendilerine kötü muamele edenleri bağışlayan kaza ve kadere gönül hoşnutluğuyla boyun eğen haramlardan kaçan ibâdetlerini ihlâs ve samimiyetle yerine getiren sevgi şefkat ve ahlâkî vasıflarla donanmış kişilerdir.
Abdâl kelimesinin Arapça 'ebdal'den kısmen değişerek Türkçe'ye girmiş
olduğu anlaşılmaktadır. Arapça'da halkın iyiliği için tasarrufa izinli
evliya zümresinden olan bir cemaate verilen bir isim olarak geçer. Fakat
bu tür bir kitlenin Allah tarafından gönderildiğine dair sahih İslâmî
kaynaklarda herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Dolayısıyla bu durumun halkın kendi muhayyilesi içerisinde ortaya çıkmış bir kanaatten başka birşey olmadığı söylenebilir.
Tasavvufta dervişler arasında kendini kaybeden ve coşku haline girenler
için abdâl kelimesinin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Hatta bu kelime
giderek "hafif meşrep" "meczup" olanlara verilen bir isim haline sokulmuştur.
Abdâl kelimesi ilk dönemlerden beri gizli güçlere sahip ve sırlara vâkıf olduklarına inanılan kimseler ve; Hızır İlyas Mehdi gibi gizli şahsiyetlere de atfedildiği görülmüştür. Melâmet ehlinin gizli veliler inancı abdalları daha da esrarengiz hâle getirmiş hattâ
bizzat abdâlların dahi birbirlerini tanımadıkları veya ancak üst
tabakada olanların alttakileri tanıyabildikleri söylenmiştir. XII.
yüzyıldan sonra
bilhassa Melâmî* ve Kalenderîler arasında cezbe ve istiğrak (kendinden
geçme) hâli fazla olduğundan abdâl kelimesi özellikle bunlar hakkında
kullanılmıştır.
XIV. ve XV. yüzyıllarda abdâl adı altında bozuk inançlı birtakım derviş
zümreleri türedi. Bunlar Rum abdâlları ünvanı ile anıldılar. XVI.
yüzyılda yaşayan Vâhidî abdâlları şu şekilde tasvir etmektedir. "Başları kaşları sakal ve bıyıkları traş edilmiş başlarında kıldan örülmüş külâh sırtlarında bal renkli veya siyah şal ellerinde tabl ve âlem bulunmaktadır."
Yine bu yüzyıllarda bazı dervişler tek başlarına abdâl ismini kullanmışlardır. Abdâl Musa Kaygusuz Abdâl Pir Sultan Abdâl gibi.
Abdâl hadislerinin sıhhat derecesine kavuşmamış olması bu anlayışın kaynağının Ehl-i Sünnet dışında aranmasına yol açmıştır. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s.) ve "ashab"tan gavs kutb evtâd nücebâ vb. ricâlü'l gay-b'a ilişkin hiçbir söz nakledilmediğini seleften bazılarının Hz. Peygamber'den rivâyet ettikleri abdâla dair sözün ise zayıf bir hadis olduğunu belirten İbni Teymiyye ricalü'l-gayb olduğu söylenen bazı insanlara -onları Allah'a ortak gösterir gibi- olağanüstü yetkiler ve güçler nisbet etmenin İslâm akidesiyle bağdaştırılamayacağını bu tür bir anlayışın daha çok Hristiyanların ve aşırı Şiî fırkaların akidelerini yansıttığını belirtmektedir. (Minhacü's-Sünne I 21-22).
Bu arada
İbni Teymiyye ve İbni Haldun dışında kalan âlimlerin büyük bir
ekseriyeti ve mutasavvıfların abdâl anlayışını benimsemiş veya en
azından tenkit etmemiş olmaları
bu görüşün esas itibariyle Şia'dan veya Ehl-i Sünnet dışı başka bir
kaynaktan geldiği görüşünü şüphe ile karşılamak için yeterli
sebeplerdi. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki
ilk devirler Ehl-i Sünnet âlim ve mutasavvıflarının abdâl anlayışları
İbnü'l-Arabî'nin anlayışından ve özellikle XIV. yüzyıldan itibaren
başgösteren ve XX. yüzyıl başına kadar devam eden Râfizî abdâlların
hayat tarzlarından tamamen farklıdır. Nitekim Abdâl kelimesinin ilk
defa ortaya çıktığı sıralarda âbid ve zahidlerle birlikte muhaddis ve fâkihler için de kullanıldığı görülmüştü.

ABÂDİLE:
Abdullahlar. Peygamber efendimizin Eshâb-ı kirâmı (arkadaşları) arasında fıkıh ve hadîs-i şerîf ilimlerinde şöhret bulmuş Abdullah adını taşıyan sahâbîler. Abâdile, Abdullah kelimesinin çokluk şeklidir. Peygamber efendimizin Eshâb-ı kirâmı arasında Abdullah isimli üç yüz kadar sahâbi bulunmaktaydı. Fakat bunların içinde; Abdullah bin Ömer, Abdullah bin Abbâs, Abdullah bin Zübeyr, Abdullah bin Amr bin Âs radıyallahü anhüm, ilimdeki yükseklikleri sebebiyle Abâdile ünvânı ile tanındılar. Bunlara Abâdile-i Erbea da denilmektedir.
Abdullah bin Mes'ûd'un (radıyallahü anh) fıkıh ilminde önemli bir yeri olduğu halde, Abâdile arasında zikredilmemesi, bu tâbirin onun vefâtından sonra çıkmış olması sebebiyledir. Bununla berâber onu Abâdileden sayan âlimler de vardır. (İbn-i Hümâm, Ahmed Naîm)

ADÂVET:
Düşmanlık, sebebsiz olarak bir kimseye düşmanlık etmek, husûmet.
Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:
Sen kötülüğü, en güzel haslet ne ise onunla önle (Öfkeye sabr ile, cehâlete ilim ile, kötülüğe afv ile karşılık ver). O zaman (görürsün ki) seninle arasında adâvet bulunan kimse bile sanki yakın dostun olmuştur. (Fussilet sûresi: 34)
Kıymetli ömrünü dâimâ adâvet ve husûmet sebebiyle keder ve huzursuzlukla geçiren kimselere yazık. (Ahmed Rıfat)
Üç şey adâvete sebeb olur: Mal hırsı, insanların ikramlarına düşkünlük göstermek, insanların göstereceği îtibâra önem vermek (Ebû Osman Hîrî)

ÂDEM (Aleyhisselâm):
Kur'ân-ı kerîmde ismi geçen peygamberlerden. Yeryüzünde yaratılan ilk insan ve ilk peygamber, bütün insanların babası.
Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:
Muhakkak ki, Îsâ'nın hâli de (yâni babasız dünyâya gelişi de) Allah indinde, Âdem'in hâli gibidir. Allahü teâlâ onu topraktan yarattı, sonra ona "Ol" dedi, o da (can gelip) oluverdi. (Âl-i İmrân sûresi: 59)
Allahü teâlâ Âdem'i (aleyhisselâm) yeryüzünün her tarafından aldırdığı topraktan yarattı. Bu sebeple zürriyetinden siyah, beyaz, esmer, kırmızı renkte olanlar olduğu gibi, bâzıları da bu renklerin arasındadır. Bâzısı yumuşak, bâzısı sert, bâzısı hâlis ve temiz oldu. (Hadîs-i şerîf-Müsned-i Ahmed bin Hanbel)
Çeşitli memleketlerden getirilen toprakları melekler su ile çamur yapıp, insan şekline koydu. Bu sûret Mekke ile Tâif arasında kırk yıl kalıp (salsâl) oldu. Yâni pişmiş gibi kurudu. Önce Muhammed aleyhisselâmın nûru alnına kondu. Sonra Muharrem'in onuncu Cumâ günü rûh verildi. Her şeyin ismi ve faydası kendisine bildirildi. Boyu ve yaşı kesin olarak bildirilmedi. Allahü teâlânın emri ile bütün melekler, Âdem'e doğru secde etti. İblis, kibirlenip, bu emre karşı geldi ve secde etmedi. Âdem aleyhisselâm kırk yaşında Firdevs adındaki Cennet'e götürüldü. Cennet'te yâhut daha önce Mekke dışında uyurken, sol kaburga kemiğinden hazret-i Havvâ yaratıldı. Allahü teâlâ onları birbirine nikâh etti. Yasak edilen ağaçtan unutarak önce Havvâ, sonra Âdem aleyhisselâm yedikleri için Cennet'ten çıkarıldılar. Âdem aleyhisselâm Hindistan'da Seylan (Serendib) adasına,Havvâ vâlidemiz ise, Cidde'ye indirildi. Âdem aleyhisselâm iki yüz sene ağlayıp yalvardıktan sonra, tövbe ve duâsı kabûl olup, hacca gelmesi emr olundu. Arafat ovasında Havvâ ile buluştu. Kâbe'yi yaptı.
Her sene hac yaptı. Arafat meydanında veya başka yerde, kıyâmete kadar gelecek çocukları belinden zerreler hâlinde çıkarıldı. Allahü teâlâ tarafından; "Ben sizin Rabbiniz değil miyim?" diye soruldu. Hepsi; "Evet Rabbimizsin" dedi.Sonra hepsi zerreler hâline gelip, beline girdiler. Sonra Şam'a geldiler. Burada çocukları oldu. Neslinden kırk bin kişiyi gördü. Bin beş yüz yaşında iken çocuklarına peygamber oldu. Çocukları çeşitli dillerde konuştu. Cebrâil aleyhisselâm kendisine on iki kere geldi. Oruç, her gün bir vakit namaz, gusül abdesti emredildi. Kendisine kitap verilip; fizik, kimyâ, tıp, eczâcılık, matematik bilgileri öğretildi. Süryânî, İbrânî ve Arabî diller ile kerpiç üstüne çok kitap yazıldı. Bir rivâyete göre iki bin yaşında iken Cumâ günü vefât etti. Hazret-i Havvâ da kırk sene sonra vefât etti. Kabirlerinin Kudüs'de veya Mina'da Mescid-i Hıf'de yâhut Arafat'da olduğu rivâyetleri vardır. (Nişancızâde ve Sa'lebî)

Bâb-ı Cibrîl:
Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem Medîne-i münevverede yaptırdığı mescidinin doğu tarafındaki kıbleye yakın olan kapısı. Bu kapıya, hazret-i Osman'ın evinin karşısında bulunması sebebiyle Bâb-ı Osmân; Resûlullah efendimiz hazret-i Osman'ın evini ziyâret etmek üzere bu kapıdan girip çıkmayı âdet edindikleri için Bâb-ün-Nebî de denilmiştir.
Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem Kureyzâ yahûdîleri üzerine sefer düzenlendiği zaman, Cebrâil aleyhisselâm Peygamber efendimize yardım için geldiğinde Bâb-ı Cibrîl önünde beklemişti. (Eyyûb Sabri Paşa)
Bâb-ür-Rahme:
Rahmet kapısı. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizin yaptırdığı mescidin batı duvarındaki iki kapıdan biri. Bâb-ül-Âtike ve Bâb-üs-Sûk diye de bilinir.
Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem bir Cumâ günü hutbede iken batı tarafındaki kapıdan gelen bir kimse; "Yâ Resûlallah! Susuzluktan hayvanlarımız, âile ve çocuklarımız perişân oldu. Bizim için cenâb-ı Hakk'a duâ edin de yağmur ihsân buyursun" deyince, Peygamber efendimiz mübârek ellerini kaldırıp duâ buyurdular. Bu sırada Sel dağının üzerinde rahmet alâmetleri (bulutları) belirip yağmur yağdı. Bu sebeple bu kapıya Bâb-ür-Rahme denildi. (Ebû Abdullah Tilemsânî)

Bâb-üs-Selâm:
1. Mekke-i mükerremede bulunan Mescid-i Haram'ın doğu tarafına açılan kapı. Bâb-ı Şeybe de denir.
Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem otuz beş yaşında iken, yağan yağmur ve seller sebebiyle Kâbe-i muazzama tahrîb olmuştu. Yeniden inşâ edilmesi sırasında Hacer-ül-Esved taşının yerine konulması husûsunda kabîleler arasında anlaşmazlık çıktı. Nihayet Bâb-ı Şeybe kapısı tarafından ilk gelecek kimsenin hakemliğini kabûl etmek üzere anlaştılar. O kapıdan ilk olarak Muhammed aleyhisselâmın geldiğini gördüler. Peygamber efendimizin hükmüne râzı olup Hacer-ül-Esved'i yerine koydular. Anlaşmazlığa son veren Muhammed aleyhisselâm bu kapıdan Kâbe-i muazzamanın yanına geldiği için Bâb-üs-Selâm adı verildi. (İbn-i Hişâm ve Abdülhak Dehlevî)
2. Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem Medîne-i münevverede yaptırdığı Mescid-i Nebî'nin batı duvarında kıbleye yakın olan kapısı. Bâb-ı Mervân diye de bilinen bu kapı, Mescid-i Nebî'nin beş kapısından en büyüğü ve en zînetlisidir (süslüsüdür).
Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem vefâtından önce Eshâb-ı kirâmın evlerinden mescide açılan kapıların kapatılmasını emir buyurduğunda, sâdece Ebû Bekr-i Sıddîk'in (r.anh) kapısının açık kalmasını istemişti. Bâb-üs-Sıddîk adıyla bilinen bu kapı, Bâb-üs-Selâmın sol tarafından üçüncü küçük kapıdır. (Eyyûb Sabri Paşa ve Ahmed Cevdet Paşa)

MA'BED:
İbâdet edilen yer.
Yeryüzünde yapılan ilk ma'bed, Mekke şehrindeki Kâbe'dir. Buraya Mescid-i Harâm da denir. (Azrâkî)
Müslümanların mâbedine mescid ve câmi, Yahûdîlerin ma'bedlerine sinagog ve havra, hıristiyanların ma'bedine kilise ve bi'a veya savme'a, denir. (M. Sıddîk bin Saîd)
Masonların 1900 senesindeki toplantılarına âit zabıtların yüz ikinci sahifesinde; "Dindarlara ve ma'bedlere galebe çalmak kâfi değildir. Asıl maksadımız, dinleri yok etmektir" yazılıdır. (M. Sıddîk bin Saîd)

MADDE:
Ağırlığı olan ve boşlukta yer kaplıyan varlık.
Hava, su, taş, cam ayrı birer maddedir. Işık ve ses, madde değildir. Çünkü yer kaplamaz ve ağırlıkları yoktur. Her madde; katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç hâlde bulunur. Sıvı ve gaz hâlindeki maddelerin, kendilerine mahsûs belli şekilleri yoktur. Bunlar, bulundukları kabın şeklini alırlar. Maddenin şekil almış hâline cisim denir. Maddeler, hep cisim hâlinde bulunur. Meselâ, anahtar , iğne, masa ve çivi, başka başka cisimdir. Şekilleri başkadır, fakat hepsi demir maddesinden yapılmıştır. (Muhammed Sıddîk bin Saîd)
Âlem, madde ve özelliklerden meydana gelmiştir. Bütün âlem hâdistir, yâni yok iken sonradan yaratılmıştır. (Berhurdâr)
Madde, Allahü teâlânın kuvvet ve kudreti ile varlıkta kalmaktadır. Kendi kendine duran madde yoktur. Bütün cisimleri, her şeyi varlıkta durduran, Allahü teâlâdır. (İmâm-ı Rabbânî)

MADDİYYÛN:
Maddenin hep var olduğuna, sonradan yaratılmadığına ve yok olmayacağına inananlar, maddeciler.
Kendilerini akıllı ve hiç yanılmaz sanan dinsizlerin birincisi maddiyyûn olup, bunlar, Allahü teâlânın varlığına inanmıyor; âlem, böyle kendiliğinden gelmiş ve böyle gidecektir, bunun yaratanı yoktur diyorlar. Canlılar da, böyle birbirlerinden üreyip, sonsuz olarak sürecektir, diyorlar. Bütün bunlar ve yolunda gidenlerin hepsi de müslüman değildirler. (İmâm-ı Gazâlî)
Ehl-i sünnet âlimleri (Resûlullah efendimiz ve O'nun sohbetinde yetişmiş mübârek arkadaşlarının yolunda giden İslâm âlimleri), kitablarında maddiyyûnun sözlerini ve müslüman olmayanların, İslâmiyet'e sokmak istedikleri uydurmaları delîller ve tartışmalar ile reddederek hepsini susturmuşlar, din düşmanlarının hazırladıkları fitne ve fesâd ateşlerini söndürmüşler, bozuk düşüncelerini çürütmüşlerdir... (Abdülhakîm Arvâsî)